Gwara warszawska okresu okupacji i Powstania

Gwara warszawska okresu okupacji i Powstania wykształciła się między innymi jako opór przeciw okupacji, propagandzie i nakazom niemieckim. Wiele z używanych w tamtym okresie sformowań i powiedzonek używanych jest także obecnie. W cyklu VarSavskie Dekady i serii POZNAJEMY WARSZAWĘ POPRZEZ PORZEKADŁA oraz GWARĘ śledzimy gwarę wojenną, okupacyjną i powstańczą na podstawie książki Bronisława Wieczorkiewicza Gwara warszawska dawniej i dziś.

GWARA WARSZAWSKA OKRESU OKUPACJI I POWSTANIA

Niemcy hitlerowskie zajmując zwyciężone kraje narzucały im własny system organizacji państwowej i administracyjnej wraz z odpowiadającymi im nazwami. Zwalczały wszystko, co decydowało o odrębności okupowanych krajów, a więc przede wszystkim język, przestrzegając nie tylko używania niemieckich terminów administracyjnych, ale nawet wprowadzając zakaz używania języka narodowego we wszystkich urzędach i instytucjach. Język okupanta był z góry narzucony i musiał wywierać wpływ na język kraju podbitego. Wyrazy niemieckie przejmowane były w postaci niezmienionej, bądź też ulegały spolszczeniu lub przeinaczeniu. Równocześnie wzmagał się proces tworzenia się wszelkiego rodzaju neologizmów, do czego I przyczyniała się wojna i okupacja: rozwój techniki wojennej, zmiana sposobu życia społeczeństwa skazanego z góry na zagładę, a przede wszystkim rodzący się ruch oporu w warunkach konspiracji. Sytuacja polityczna, w jakiej znalazła się Warszawa podczas okupacji hitlerowskiej, proces przystosowania się do tej sytuacji (nie tylko politycznej, ale kulturalnej i ekonomicznej), terror okupanta, protest przeciwko niemu – wszystko to znalazło wyraz w nowym słownictwie.

Trzeba podkreślić, że ważną rolę w powstawaniu nowych wyrazów odegrał swoisty humor warszawskiej ulicy. Humor ten i dowcip powstający samorzutnie i przygodnie, związany z konkretnymi sytuacjami życiowymi był wyrazem nienawiści do okupanta w jego akcjach dyskryminacyjnych. Na każdy atak wrogiej propagandy, na każdy objaw słabości i klęski Warszawa odpowiadała złośliwością i kpiną. Ujawniało się to nie tylko w napisach na murach i płotach, w dowcipach powtarzanych z ust do ust, ale i w całej prasie podziemnej, zarówno satyrycznej, jak i politycznej. Dowcipy i powiedzonka odznaczały się trafnością i humorem, dzięki czemu miały dużą wartość ekspresywną. Stanowiły one jakieś antidotum wobec narastającej grozy, umacniały poczucie nieugiętości i niezłomności, a równocześnie wyrażały bezmiar pogardy dla okupanta i jego prób załamania ducha podbitego narodu. Wszystko, co dotyczyło Niemców, otrzymywało nazwy kpiące, ośmieszające i wzgardliwe.

Wieczorkiewicz, B., Gwara warszawska dawniej i dziś, Wydanie drugie rozszerzone, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1968, ss. 102-103.

apeleńcy – warszawiacy, którzy zareagowali na niemiecki nakaz opuszczenia Warszawy po Powstaniu

askary – pomocnicze formacje niemieckie składające się z cudzoziemskich faszystów, szaulisi – formacje litewskie, własowcy – formacje litewskie

arbajtkarta – karta pracy

bezukszajany – karty przydziałowe (np. na bieliznę i odzież)

blacharze – żandarmeria wojskowa

bocian – samolot niemiecki

buda – ciężarowy samochód gestapo

ciocia Ania – Anglia

ciocia Frania – Francja

ciocia Polcia – Polska

choinka, żyrandol – sposób oświetlenia podczas bombardowania polegający na zrzucaniu na spadochronach ładunków oświetlajacych

cygaro – bomba lotnicza

czarna giełda lub niemiecki Kercelak – plac przed Dworcem Głównym, między Chmielną, Marszałkowską i Alejami zamieniony na parking dla samochodów Wemachtu. Tu prowadzono handel z wojskowymi szoferami

czarny, pan z trupią główką – esesman noszący czarny mundur i czapkę ze srebrną trupia głową

czerwony plakat lub różowy afisz – plakat z nazwiskami rozstrzelanych w egzekucjach osób drukowany na różowawym papierze

cykać, grzać, łuskać, pluć, posunąć, pluć, wygarnąć – strzelać

czyszczenie – przeczesywanie mieszkań w celu wygarniania mieszkańców do ulicznych egzekucji

dostać zastrzyk – zostać rannym

dulag – obóz przejściowy

dzielnica – getto żydowskie

dźwiękowiec, glina, koks – chleb na kartki, kartkowiec

ebonitówka, niepodległościówka –granat produkcji konspiracyjnej

Ferdynand – niemieckie ciężkie działo samobieżne

filatelistka lub hiena – kobieta zadająca się z Niemcami (zbierały marki)

filipinka – granat produkcji powstańczej

foks – folksdojcz

fryc, germaniec, sezonowiec, pan sezonowy, szkop, tymczasowy, pan tymczasowy, krzyżak, sukinsyn – Niemiec

gestap, gestapiak, gestapowiec – funkcjonariusz gestapo

Gęsiówka – więzienie przy zbiegu ulic Gęsiej i Zamenhofa

gimnastyka – wyczerpujące ćwiczenia fizyczne (np. żabki); w ten sposób znęcano się nad więźniami

Goliat – niemiecki pojazd gąsienicowy z ładunkiem wybuchowym, napędzany elektrycznie, kierowany za pomocą długich przewodów

gołebiarz, lunatyk lub pajęczarz – niemiecki snajper

Gruba Berta – niemieckie ciężkie działo kolejowe

gruzowiec – żydowski powstaniec ukrywający się w gruzach po Powstaniu w gettcie

hajlowanie – pozdrowienie niemieckie przez uniesienie prawej ręki do góry i wypowiedzenie formuły Heil Hitler

Iwan Groźny – ciężkie działo radzieckie

jaskiniowiec – ukrywający się w piwnicach

kacet – obóz koncentracyjny

kajtek lub pistolet – nieletnia młodzież biorąca udział w Powstaniu

kamienie – brylanty

kanada – odwiedzanie się w celach przez więźnów

karbidówka – lampa na karbid

katakumbowiec – kij służący do podpierania się

kenkarta lub auswajs – paszport

kocioł – urządzenie zasadzki w mieszkaniu schwytanego lub podejrzanego członka podziemia w celu złapania kontaktujących się z nim osób

kolaborant, konfident – współpracujący z Niemcami

krowa, szafa – niemiecki miotacz min ciężkiego kalibru

Kubuś – samochód pancerny skonstruowany przez Powstańców

kukułka – celowanie do przeciwnika na podstawie odgłosu strzału lub nawoływań dochodzących ze strony przeciwnika

latająca forteca – amerykański ciężki bombowiec dalekiego zasięgu

lewe – fałszywe dokumenty

łapanka – obława uliczna

macanka – rewidowanie przechodniów na ulicach

malarz, hycler – Hitler

marmolada (później: rąbanka) – kolumny nekrologów zabitych na frontach niemieckich żołnierzy

meblowce, drewniaki, koturny, korkowce – buty na podeszwach z korka lub drewna

miękkie – papierowe dolary, w odróżnieniu od twardych – dolarów w złocie

naftówka – lampa na naftę

nawalanki – obietnice niemiecki, które nie były spełniane

niebotyk – Prudential, warszawski drapacz chmur

nocny Marek – patrole wychodzące nocą w czasie Powstania Warszawskiego w głąb terenu nieprzyjaciela

obórka – wypuszczenie więźniów z cel do ubikacji w celu opróżnienia pojemników z odchodami

opryskiwacz, rozpylacz – broń maszynowa

pantera – czołg niemiecki z ostatnich lat wojny

Pawiak – więzienie śledcze gestapo przy ul. Pawiej

pestka – łączniczka Powstania Warszawskiego przenosząca meldunki, broń itp.

peżetka – kobiety należące do organizacji Pomoc Żołnierzowi

pigułka – kula broni ręcznej

plujzupa – zupa z jęczmienia, najpopularniejsza potrawa Powstania Warszawskiego, nazwa wzięła się od wypluwania plew jęczmiennych

punkt zborny – np. Zieleniak na Ochocie lub kościół św. Wojciecha na Woli; miejsce, w które zapędzano mieszkańców przed wywózką; w rzeczywistości były to miejsca zbrodni i bestialstw

Podogoniec – Goniec Krakowski (odpowiednik Nowego Kuriera Warszawskiego)

polski kawior – kaszanka

polski ryż – pęczak

rąbanka – wieprzowina rąbana „jak leci”, czyli bez oddzielania mięsa lepszego od gorszego. Tak samo nazywano pociągi, którymi jeździli handlarze rąbanki oraz pociągi z rannymi niemieckimi żołnierzami z frontu wschodniego

rama – niemiecki samolot rozpoznawczy

Reduta Matki Boskiej – przy ul. Długiej 29, na tyłach Hotelu Polskiego. Jej nazwa pochodziła od wizerunku Matki Boskiej Jasnogórskiej umieszczonego na elewacji budynku, który ocalał w czasie bombardowań

rura – pistolet

Serbia – oddział kobiecy na Pawiaku

starówkarze – broniący Starówki w Powstaniu Warszawskim

swojaki – ręcznie robione papierosy

szczekaczki, spluwaczki, garnki, kubły, nocniki – głośniki, przez które nadawano ogłoszenia władz, najświeższe wydarzenia polityczne oraz ogłaszano nazwiska rozstrzelanych e egzekucjach

szmalcownik – szantażysta będący na usługach policji, np. wyłapujący Żydów, którzy uciekli z getta

szmatławiec, szmata, gadzinówka, gadzinowiec, kurwar, ścierwoniak (od koloru liter tytułu ścierwo + czerwoniak) – Nowy Kurjer Warszawski

szmugiel lub szyber – nielegalne i niebezpieczne zaopatrzenie miasta w żywność

suka, fujarka, rozpylacz – ręczny karabin maszynowy

śledzenie pudla – wyłapywanie Żydów, którzy uciekli z getta, zajmowali się tym szmalcownicy

ślubne wozy – samochody jadące na front wschodni malowane na biało

świnki – złote pieciorówblówki

tramwaj – długi korytarz w siedzibie gestapo przy Al. Szucha z ustawionymi ławkami jak w tramwaju

tygrys – ciężki czołg niemiecki

urtajle – lista osób wyznaczona do rozstrzelania, która otrzymywały władze więzienne od gestapo

wachmajster – dowódca więzienia

wanna – wóz policyjny

wanna z klarnetem – samochód żandarmerii z syrena alarmową

Wielka Akcja – ostateczna likwidacja getta żydowskiego

wrona, gapa, kogut, ptaszek – niemiecki orzeł używany np. na pieczęciach

wybombowani – Niemcy wysiedleni z terenów zbombardowanych

wynik – osoba, która nie uniknęła więzienia (nawet mimo prób wykupienia)

wywózka, transport, przesyłka – wysyłanie więźniów do obozów lub na rozstrzelanie

wziątka – wykupne z łapanki na szmuglerów

wzgórza – ruiny zniszczonych domów

zasiadka – obława polegająca na zatrzymaniu tramwaju

żobowiec – członek Żydowskiej Organizacji Bojowej

żydowska autostrada zbawienia – podziemne przejścia w getcie żydowskim w celu utrzymania kontaktów z innymi grupami powstańczymi w czasie Powstania w getcie

Czy któreś określenia z ówczesnej gwary przetrwały do dziś?