Teatr Polski

Od samego początku roku Warszawa mówiła o wielkim zdarzeniu, jakie ją czekało: otwarciu właśnie wykończonego gmachu Teatru Polskiego. Inicjator i dyrektor tego teatru, Arnold Szyfman, jeszcze jesienią w trakcie budowy gmachu skompletował zespół, do którego weszli najwybitniejsi aktorzy polscy. W oczekiwaniu na wykończenie budowy udał się w grudniu z tym zespołem na występy gościnne do Kijowa, Żytomierza, Moskwy, Petersburga, Wilna i Mińska.

Beylin, K., Warszawy dni powszednie 1800-1914, Biblioteka Syrenki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985, s. 530.

Dzisiejsza wystawa to okazja do tego, żeby zastanowić się nad tym, czym jest Teatr Polski dla polskiej historii, polskiego teatru. To dzieło człowieka szalonego, bo, ustalmy, Arnold Szyfman musiał mieć w sobie duszę szaleńca, podejmując się tak ryzykownego dzieła, jakim było powołanie prywatnego, przecież, teatru w centrum Warszawy – miasta pod zaborami, w którym jeszcze do 1905 roku były tak silne ograniczenia dotyczące używania języka polskiego w miejscach publicznych. Szyfman stworzył scenę, która jeszcze w okresie zaborów budowała polskie poczucie tożsamości i świadomości narodowej.

Małgorzata Omilanowska, Wiceminister Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Budynek Teatru Polskiego, będąc zapowiedzią modernistycznej, racjonalistycznej tzw. szkoły warszawskiej w architekturze polskiej, jest jednym z najwybitniejszych dzieł architektury XX wieku w Polsce.

Wczesnomodernistyczny gmach Teatru Polskiego był pierwszym nowoczesnym teatrem, jaki powstał w Polsce w XX wieku. Jego autorem był  Czesław Przybylski, architekt z pierwszej generacji modernistów. Budynek, usytuowany na tyłach kamienic Krakowskiego Przedmieścia, nie był przewidziany do oglądania z dalekiej perspektywy. Niefortunna lokalizacja wymusiła rozwiązania, które pozwoliły zaistnieć tej architekturze w przestrzeni miejskiej. Elegancka kameralna bryła teatru stylistycznie reprezentuje wczesnomodernistyczny klasycyzm, z charakterystycznym dla architektury europejskiej powstającej około roku 1912  nawiązaniem do francuskiego empiru (na pamiątkę marszu Napoleona na Moskwę). Trzykondygnacyjna bryła o miękko poprowadzonej fasadzie z półokrągłymi ryzalitami i portefenetrami, o jasnej kolorystyce kremowych tynków i o dyskretnym wystroju rzeźbiarskim (5 płaskorzeźbionych medalionów z postaciami z dramatów polskich autorstwa Zygmunta Otta), była zapowiedzią wnętrza, które zachwyciło współczesnych swą „pałacową“ elegancją, „czarem i wdziękiem“, jasną kolorystyką i przestronnością, zwielokrotnioną wizualnie za pomocą luster. Łącząc pomysły wywodzące się z baroku z antykiem, gmach wnosił modernistyczne już elementy do architektury teatralnej: nowe rozwiązanie szatni, sposób potraktowania przestrzeni jasnego i przestronnego parteru, z korytarzem obiegającym łukiem widownię. Białe marmurowe schody prowadzące do foyer o kształcie niewymiarowego wieloboku, który uznano za  najszlachetniej architektonicznie rozwiązany zakątek gmachu. Zrywając z tradycyjnymi czerwieniami wnętrz teatralnych wypracowanymi w XIX wieku, wnętrzu Teatru Polskiego nadano  kolorystykę już modernistyczną: biel i błękit z dyskretnymi złoceniami, połączone z neoempirowym wystrojem i umeblowaniem (meble intarsjowane w stylu Ludwika XVI i empire, w parterze i lożach kryte złotawą „brokateliną“, w fotelach obite w kolorze popielatym, kurtyna koloru gris-perle, freski, lustra). Ten wykwintny wystrój dopełniało subtelne malarstwo Edwarda Trojanowskiego. Widownia na 1004 miejsc miała jeszcze wprawdzie charakter XIX-wieczny, ale nowoczesna żelbetowa konstrukcja plafonu na dwóch podporach kolumn przechodzących na balkonach w pilastry, jest realizacją najnowszych wówczas konstrukcji.

Także z punktu widzenia wyposażenia technicznego teatr był rewelacją. Scena o powierzchni ok. 400 m2 (o wymiarach 20,55 m szerokości x 19,80 m głębokości x 18,50 m wysokości), posiadała pierwszą w Polsce, najnowocześniejszą scenę obrotową o średnicy 17 m, zachowaną do dziś. Nowością był półokrągły horyzont, dający nowe efekty malarskie, oraz  nowoczesne, najnowszego typu oświetlenie elektryczne (lampa Schwabego o sile 60 tys. świec, rozłożonych w 40 lampach łukowych). Nowością był także kształt budki suflera: pudełko, niemal niewidoczne, które zastąpiło tradycyjną muszlę. Teatr miał nowoczesne, przestronne zaplecze.

Teatr Polski – Theatre Architecture

Dwupiętrowy Teatr Polski zawiera tysiąc kilkanaście miejsc, czyli tylko o pięćdziesiąt miejsc jest, mniejszy, niż czteropiętrowy teatr Wielki, a niema w nim ani jednego miejsca, z którego nie byłoby widać całej sceny. Parter urządzony jest amfiteatralnie, tak, że głowy widzów rzędu poprzedniego ani trochę nie zasłaniają sceny widzom rzędu następnego. Lóż Teatr Polski posiada dwanaście na pierwszym piętrze, z których większe mają gabinety. Elegancka palarnia znajduje się pod parterem i łączy się z restauracją, gdzie można dostać, oprócz zwykłych zimnych przekąsek, herbatę, kawę, etc. Foyer, dokąd będzie wychodziła publiczność na przechadzkę antraktową, umieszczono na pierwszem piętrze. W i szerokich kuluarach cieszy oko bywalca teatralnego, nie lubiącego tłoku, mnogość szatni.

To pierwsza połowa teatru.

Gdybyśmy wbiegli na schody, łączące salo widzów ze sceną i gdyby nie była właśnie spuszczona żelazna kurtyna, tobyśmy mogli zwiedzić drugą połowę teatru, połowę intymniejszą.

Najpierw uderza jedna osobliwość: obrotowa scena, która, jak utrzymują specjaliści, wykonywa obroty bez zarzutu, cicho i szybko, za naciśnięciem elektrycznego guziczka. Dalej – imponują garderoby artystów. W każdej stoi lustro dużych rozmiarów, niemal od sufitu do podłogi. Artysta przegląda się w niem od stóp do głowy. W każdej garderobie są obszerne szafy, jest umywalnia z zimną i ciepłą wodą. To po lewe i stronie sceny.

Po stronie prawej znajduje się obszerny (podręczny) skład mebli i rekwizytów, obok którego funkcjonują dwie elektryczne windy. Jedna z tych wind jest ogromna i służy do transportowania wielkich dekoracji z malarni.

Wysoko, niemal u szczytu, pośrodku sceny wisi wspaniała lampa Schwabego, zawierająca w swym łonie trzydzieści lukowych lamp o sile sześćdziesięciu tysięcy świec. Lampa ta, jeden z ostatnich wynalazków scenicznych, kosztuje dziesięć tysięcy rubli, a daje przedziwne efekty świetlne przy pomocy setek kolorowych szkieł. W ciągu godziny może ona od czarnej nocy, po przez ledwie dostrzegalną szarzyzną mroku, stopniowo, – a stopniowania są tak łagodne, że nie podobna przejść z ciemniejszego oświetlenia do jaśniejszego zauważyć, – dojść do natężenia dającego wrażenie letniego słonecznego południa. Lampa Schwabego oddaje nieocenione usługi przy t. zw. wolnej okolicy, nie w pokoju.

Pozatem rampy oświetlają scenę nie lampkami elektrycznemi, ale światłem rurowym niezwykle intensywniejszym.

Aparaty naśladujące deszcz, wiatr, wichurę, grad, szum morza, tak zwane aparaty akustyczne, pędzone są elektrycznością – tę właściwość posiadają tylko 2 teatry w Europie: Reinhardta w Berlinie i Teatr Polski w Warszawie.

Klapy bezpieczeństwa również otwierane są za naciśnięciem odpowiedniego guzika. Klapy bezpieczeństwa zajmują szóstą część dachu nad sceną. W razie pożaru, aby dym, główny sprawca nieszczęść w takich wypadkach, mógł się wydostać na zewnątrz, niby olbrzymim kominem, wystarczy nacisnąć guzik wewnątrz, albo na zewnątrz teatru umieszczony. Takich guzików jest duża ilość. Bardzo liczne wyjścia również zabezpieczają publiczność przed groźniejszemi nieszczęściami wrazie pożaru, który zresztą z góry natychmiast zostaje stłumiony z aparatów t. zw. deszczowych, zalewających wodą w jednej chwili cały teatr.

I jeszcze jedno wypada wspomnieć – świetne wentelacje. Orkiestra w Teatrze Polskim jest ukryta, ale gdy tego potrzeba może być widoczna. Nad wystawą czuwa stały kierownik, artysta malarz p. Karol Frycz. Nad dekoratornią i stolarnią – p. Drabik. Nad modelatornią i rekwizytornią – bracia Kamińscy. Dodajmy, że akustyka jest wyborna, a Teatr Polski, zbudowany według planu architekta p. Czesława Przybylskiego, trzeba nazwać cackiem.

Kurjer Poranny, 27 stycznia 1913 r, Nr 27, s 3.

pisownia oryginalna

Całkowitą niespodzianką był zespół aktorski. Byli tu aktorzy znam już publiczności ze scen rządowych jak Maria Przybyłko, albo prywatnych, jak Aleksander Zelwerowicz. Wielu innych jednak albo jeszcze w Warszawie nie widywano, albo tylko przelotnie, a między tymi znajdujemy takie znakomitości, jak Stanisława Wysocka, Maria Dulęba, Kazimierz Junosza-Stępowski, Józef Węgrzyn, Jerzy Leszczyński (syn Bolesława).

Większość stanowili aktorzy posiadający za sobą pewien staż w teatrze krakowskim, często świeżo w Krakowie zwerbowani, co na charakter zespołu miało znaczny wpływ; był nie tylko zbiorowiskiem indywidualności, skądinąd nieprzeciętnych, ale także grał inaczej. Organizowany równocześnie z budową gmachu, przez rok odbywał rodzaj treningu na wyprawie obejmującej wiele miast, od Kijowa po Mińsk. Na przedstawieniu inauguracyjnym […] stanowił już organiczną całość; imponował kulturą wiersza, dyscypliną, rozmaitymi arkanami gry z partnerem.

Raszewski, Z., Krótka historia teatru polskiego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978, s. 179.

W połowie grudnia teatr powrócił z objazdu. […] Próby odbywały się w nie dokończonym jeszcze gmachu, wśród odgłosów młotków i świdrów. Przez otwory w dachu śnieg padał dużymi płatami na scenę. […] Takiej liczby pojazdów, jakie w oznaczonym dniu przed ósmą wieczorem skręcały z Krakowskiego Przedmieścia koło pomnika Kopernika, od dawna już nie widziała wąziutka ulica Karasia. Gmach jarzył się od świateł. Nastrój wysiadających z pojazdów i nadchodzących piechotą do gmachu był radosny i podniosły.

Beylin, K., op. cit., s. 531.

Dzisiaj nie sposób sobie wyobrazić, czym dla mieszkańców Warszawy była możliwość oglądania na scenie dramatu romantycznego.

prof. Barbara Osterloff, Polskie Radio

OR-OT

PIERWSZY WIECZÓR

Teatr Polski. Do góry wznosi się zasłona,

Pierwszy wieczór. Na scenie dramat Irydiona.

Piersi tłumu przebiegło jakieś dziwne drżenie:

Burza wielkiej poezji, wolności marzenie.

W parterowych fotelach, gdzie głowa przy głowie

Obok literatury – z cenzury panowie.

Zda się, że nikt już łączności tej nigdy nie zatrze,

Pieśń szpieguje się wszędzie, dopieroż w teatrze!

Artystów, jakbyś spoił helikońskim winem:

Wiedzą, że gra ich dzisiaj nie jest grą, lecz czynem.

To nie są jeno zwykle o poklask gonitwy,

To nie teatr, to pole narodowej bitwy.

Był to wiadomy dowód, jak wielkie są aspiracje, plany i marzenia Szyfmana i jak rzeczywiście dążyć będzie do tego również w sezonach po I wojnie, żeby to był teatr prezentujący to, co najważniejsze w polskiej literaturze, to, co najważniejsze w obcej literaturze, to, co jest też współcześnie ciekawe, budzi zainteresowanie – nazywam to bardzo mądrym eklektyzmem.

prof. Barbara Osterloff, Polskie Radio

Przedstawienie premierowe, przy wszystkich swoich blaskach i wszystkich świetnościach, zostało przerwane w środku, ponieważ jakaś nieszczęsna lina zawadziła o dekoracje, a ponieważ maszyniści nie umieli jeszcze dawać sobie rady ze sceną obrotową, spowodowało to złamanie jednej ściany dekoracyjnej. Trzeba było przerwać przedstawienie i zrobić nieprzewidzianą godzinną pauzę. To jednak przeszło bez żadnego wrażenia i ani nie mówiono, ani nie pisano o tym, my jednak za kulisami przecierpieliśmy godzinę dramatycznego strachu.

Wspomnienia Arnolda Szyfmana, Polskie Radio

Gdy wczoraj po siódmym obrazie „Irydjona” posypały się kwiaty na scenę, gdy artyści wśród muzyki oklasków wyprowadzili z za kulis dyrektora teatru, młody ten człowiek stał blady i drżący przed nami. Na ustach miał martwy uśmiech, a ruchy jego były tak nieśmiałe, że najgorszy z jego aktorów zagrałby lepiej… tę rolę.

U nas dość pospolitem zjawiskiem są ludzie, którzy bezwstydni są tam, gdzie powinni się wstydzie, ale rzadka to rzecz, że ze spuszczonemi oczyma i bladą od wzruszenia twarzą staje przed nami ktoś, co spełnił czyn dobry, a u zwycięskiej mety tak na nas spogląda, jakby przepraszał za swoją odwagę, jakby niepewny był, czy mu przebaczą tryumf jego energji i miłości pięknej.

Kurjer Warszawski, 30 stycznia 1913 r.

Może jeszcze gorsze były godziny na drugi dzień po premierze. Spodziewaliśmy się, oczywiście, takiego samego zainteresowania, jak dnia pierwszego. Spodziewaliśmy się, że sala będzie pękać tak, jak pękała poprzedniego dnia. Natłoczenia premiery i walki o bilety nie będę wam opisywał, gdyż łatwo się domyślić. Bilety były przede wszystkim zabrane przez Towarzystwo Akcyjne i jego członków, znajomych, prasę, literaturę, aktorstwo warszawskie, natomiast tak zwana szeroka publiczność nie dostała się w ogóle na premierę, toteż spodziewaliśmy się takiego samego przepełnienia sali i w następnych dniach. Tymczasem już rano drugiego dnia miałem alarmy z kasy, że bilety idą bardzo słabo i że sprzedano tylko część sali.  Ruch nie poprawił się w ciągu godzin popołudniowych i wieczorem okazało się, że sala była wypełniona zaledwie w połowie. To nas zdeprymowało straszliwie. A jeszcze gorsza była depresja, gdy sytuacja nie poprawiła się i trzeciego dnia, i zaledwie mała różnica na plus była w kasie dnia czwartego. Nie wiedzieliśmy, czym to wytłumaczyć. Okazało się, że rozeszła się po Warszawie fama, że nie ma biletów na dwa tygodnie i to rzekomo miało być powodem, dlaczego ludzie nie przychodzili po bilety do kas. I dopiero piątego dnia zaczęliśmy grać przy pełnej sali. Ulga była ogromna, nie tylko w dyrekcji, ale i wśród wszystkich pracowników teatru, którzy przez poprzednie dni chodzili ze spuszczonymi głowami, toteż próby popremierowe odbywały się w dramatycznych nastrojach. Krakano, że Teatr Polski nie będzie miał powodzenia, gdyż jest źle położony i ze w ogóle tego rodzaju teatr jest w Warszawie niepotrzebny itd., itd. Ta niepewność trwałą kilka dni i zakończyła się olbrzymim sukcesem i w prasie, i u publiczności.

Wspomnienia Arnolda Szyfmana, Polskie Radio

Z okazji roku obchodów Jubileuszu 100-lecia powstania Teatru Polskiego im. Arnolda Szyfmana w Warszawie w specjalnej zakładce FOTO(HI)STORY zamieszczamy zdjęcia ludzi, spektakli i wydarzeń, które tworzyły historię naszego teatru. Pragniemy przybliżyć wszystkim widzom i przyjaciołom naszego Teatru sylwetki osób, które związane były z Teatrem Polskim, zarówno aktorów, dyrektorów, reżyserów, scenografów, jak i pracowników poszczególnych pracowni teatralnych i administracji. Chcemy przywołać ciekawe opisy ważniejszych premier i wydarzeń, które miały miejsce w 100-letnich dziejach Teatru. Każdej fotografii towarzyszyć będzie anegdota: czasami wesoła, czasami smutna, czasami wzruszająca, tak jak życie ludzi, którzy współtworzyli Teatr Polski przez ostatnie sto lat (1913-2013).

Informacje ze strony Teatru Polskiego