Grób Nieznanego Żołnierza

Ustanowienie i budowę grobu nieznanego żołnierza pod arkadami Pałacu Saskiego zainicjował Minister Spraw Wojskowych gen. dyw. Władysław Sikorski. Projekt Mauzoleum opracował artysta rzeźbiarz prof. Stanisław Ostrowski.

Równolegle ze sprawą budowy Grobu Nieznanego Żołnierza została rozstrzygnięta kwestia wyboru pobojowiska, z którego będą pochodziły zwłoki bezimiennego żołnierza, oprawy towarzyszącej ekshumacji i ceremonialnej transportacji zwłok do Warszawy. 4 kwietnia 1925 roku w Ministerstwie Spraw Wojskowych w Warszawie przygotowano losowanie pobojowiska. Pola bitew musiały spełniać określone kryteria. W grę wchodziły tylko pola, gdzie wystąpiła wielka liczba poległych na ograniczonej przestrzeni, walka tam stoczona musiała być zaszczytna dla całości walczącego wojska, a wyeliminowane były pobojowiska leżące na terenie ówczesnego wroga.

Losowanie pobojowiska miało charakter nadzwyczaj uroczysty. Wybór padł na Lwów.

Historia wyboru Bezimiennego Żołnierza do Grobu Nieznanego Żołnierza

4 kwietnia 1925 roku w gmachu Ministerstwa Spraw Wojskowych w Warszawie spośród 15 pól bitewnych wytypowanych przez Wojskowe Biuro Historyczne do eksploracji szczątków nieznanego żołnierza wylosowane pole bitwy pod Lwowem z lat 1918-1919.

Pod przewodnictwem Ministra Spraw Wojskowych ustalono, że bezimienny żołnierz zostanie ekshumowany z Cmentarza Obrońców Lwowa, gdzie przeniesiono ciała 275 bezimiennych bohaterów poległych na polu chwały.

Podczas procedury ekshumacyjnej na cmentarzu obecni byli przedstawiciele Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Robót Publicznych. 29 października 1925 o godzinie 14:30 rozkopano trzy mogiły żołnierskie, na których widniały tabliczki z napisem Tu leży Nieznany Obrońca Lwowa. Znajdujące się w trumnach kości nie sugerowały, iż są to szczątki żołnierskie, z wyjątkiem jednych, które wskazywały na zwłoki austriackiego kaprala.

W takich okolicznościach podjęto decyzję o rozkopaniu kolejnych trzech grobów. W pierwszej trumnie znaleziono zwłoki sierżanta, w drugiej kaprala, w trzeciej nie było żadnych stopni wojskowych, odkryto

tam zaś maciejówkę z orzełkiem. Zamknięte trumny ustawiono następnie przed cmentarną kaplicą, celem wyboru jednej z nich.

Jadwiga Zarugiewiczowa dokonała wyboru jednej z trumien. W walce pod Zadwórzem zginęło 318 polskich żołnierzy, nieliczni dostali się do niewoli. Aby nie wpaść w ręce wroga, dowódca, kapitan Bolesław Zajączkowski wraz z kilkoma żołnierzami popełnił samobójstwo. Zginął wówczas m.in. 19-letni Konstanty Zarugiewicz, student Politechniki Lwowskiej, obrońca Lwowa z 1918 roku.

Po otwarciu trumny okazało się, że wybór padł na żołnierza bez szarży, z maciejówką. Był to znak, że wybrano ochotnika, bowiem żołnierze regularnego wojska nosili rogatywki. Lekarz dokonujący oględzin orzekł, że pochowany miał przestrzeloną głowę oraz nogę. Były to przesłanki pozwalające uznać, iż poległ na polu chwały, oddając życie za ojczyznę. Na grób, z którego wydobyto nieznanego żołnierza, nałożono płytę jemu poświęconą i upamiętniającą jego przeniesienie do Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie. Wieczorem trumnę przeniesiono do kaplicy obrońców Lwowa, złożono na specjalnie na tę okazję przygotowanym katafalku i zaciągnięto przy niej nocną wartę honorową.

30 października 1925 w uroczystym kondukcie pogrzebowym z trumną na lawecie armatniej, w asyście orkiestry konnej Ułanów Jazłowieckich i oddziałów piechoty oraz kawalerii przeniesiono ciało bezimiennego żołnierza do bazyliki katedralnej. Trumna została wyniesiona za pomocą specjalnej windy na pięciometrowy, potężny katafalk.

Następnego dnia arcybiskup Bolesław Twardowski odprawił pożegnalne nabożeństwo, a po nim duchowieństwo ormiańskie, greckokatolickie i rzymskokatolickie odprawiło egzekwie.

Po ceremonii w katedrze uformowano kondukt i ulicami Lwowa: Rutowskiego, Legionów, Jagiellońską, pl. Smolki, Mickiewicza, Marszałkowską, Kopernika, Sapiehy i Dojazdową skierowano się na dworzec kolejowy. Lwów na czas przejścia konduktu był odświętnie udekorowany, a na ulicach towarzyszył mu szpaler mieszkańców i żołnierzy. W fabrykach włączono syreny, dzwoniły dzwony w kościołach.

Na noc trumnę złożono w salonie recepcyjnym dworca, który został na tę okazję przystrojony przez lwowskich kolejarzy. Trumnę zamiast na katafalku złożono na karabinach maszynowych. Na noc przy trumnie stanęła warta honorowa – obok żołnierzy stanęli także kolejarze. Przez całą noc przez dworzec przewijał się tłum ludzi składających bezimiennemu żołnierzowi ostatni hołd.

Historia wyboru Bezimiennego Żołnierza do Grobu Nieznanego Żołnierza

1 listopada 1925 o godzinie 8:48 nastąpił odjazd ze Lwowa do Warszawy pociągu nadzwyczajnego. Pociąg prowadzony był parowozem udekorowanym emblematami narodowymi i żałobnymi. Trumna spoczywała w ostatnim wagonie – tym samym, którym do kraju przyjechały zwłoki Henryka Sienkiewicza. Drzwi wagonu pozostały otwarte na oścież, aby podczas przejazdu trumna była dla wszystkich widoczna. Trasa pociągu wiodła przez Żółkiew, Rawę Ruską, Bełżec, Krasnystaw, Lublin i Garwolin. Na trasie przejazdu planowano liczne postoje po około 15 min. Pociąg za Lwowem jechał wśród rzeszy lwowskich kolejarzy trzymających zapalone pochodnie, a przy torach na całej trasie towarzyszyły mu nieprzebrane tłumy.

Oficjalne przekazanie zwłok nastąpiło 2 listopada 1925 o godzinie 6:00 na Dworcu Głównym. Gen. Maryański przekazał trumnę oraz 126 wieńców gen. Sikorskiemu i gen. Suszyńskiemu. Trumna została złożona na lawecie armatniej zaprzężonej w szóstkę koni. Kondukt z Dworca Głównego prowadził ksiądz prałat Niewiarowski. Trasa wiodła al. Jerozolimskimi, Nowym Światem i Krakowskim Przedmieściem przez plac Zamkowy do katedry św. Jana. Uroczystą mszę w katedrze św. Jana celebrował kardynał Kakowski, zaś patriotyczną homilię wygłosił ks. prałat Antoni Szlagowski.

Po nabożeństwie trumna została zdjęta z katafalku przez ośmiu podoficerów – kawalerów Virtuti Militari, wyniesiona przed katedrę przez szpaler oddających honory sztandarów i złożona na armatniej lawecie. Kondukt udał się Krakowskim Przedmieściem, na pl. Saski. Po drodze konduktowi towarzyszyły tysiące warszawiaków, a nad konduktem przelatywały eskadry samolotów. W kościołach biły dzwony. Ze względu na trwającą rozbiórkę Soboru św. Aleksandra Newskiego pl. Saski mógł pomieścić zaledwie 3 tys. osób.

W lożach przy Pałacu Saskim zasiedli prezydent Rzeczypospolitej z towarzyszącym mu pierwszym marszałkiem Polski, premier i marszałkowie Sejmu i Senatu, po lewej zaś duchowieństwo rzymskokatolickie, arcybiskup Kościoła prawosławnego i główny rabin warszawski.

Laweta z trumną została zatrzymana przed pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego. Kawalerowie Virtuti Militari przenieśli następnie trumnę przed salutującymi oddziałami i złożyli obok miejsca spoczynku. O godzinie 13:00, po komendzie dowódcy uroczystości, przy biciu dzwonów kościelnych trumna została opuszczona do grobowca. Minister spraw wojskowych złożył do grobowca akt erekcyjny oraz 14 żalników z ziemią z pozostałych pobojowisk, a także srebrny wieniec od prezydenta Rzeczypospolitej i jedwabny całun w wizerunkiem orła białego. Minutę po złożeniu trumny do grobowca nastąpiła cisza, przestały bić dzwony i oddano 24 wystrzały honorowej salwy armatniej. Grobowiec nakryto płytą nagrobną.

Historia wyboru Bezimiennego Żołnierza do Grobu Nieznanego Żołnierza

Trumnę ze szczątkami Nieznanego Żołnierza z Cmentarza Obrońców Lwowa przywieziono do Warszawy i 2 listopada złożono w mauzoleum pod arkadami Pałacu Saskiego. Wokół płyty pod która spoczęła trumna ustawiono czternaście urn zawierających ziemię z pobojowisk polskich. Na filarach umieszczono cztery tablice z nazwami miejsc i datami bitew stoczonych przez wojsko polskie.

W czasie okupacji, po Powstaniu Warszawskim w 1944 r., Pałac Saski został zniszczony – ocalały tylko arkady z grobem.

Po wyzwoleniu Warszawy spod okupacji niemieckiej odbudowano Grób Nieznanego Żołnierza według projektu Henryka Grunwalda, zmieniając architekturę wnętrza oraz wmurowując na miejsce dawnych sześć nowych tablic mocno eksponujących wysiłek polskich formacji zbrojnych związanych z lewicą komunistyczną w latach 1936-1945.