Gwara warszawska okresu okupacji i Powstania wykształciła się między innymi jako opór przeciw okupacji, propagandzie i nakazom niemieckim. Wiele z używanych w tamtym okresie sformowań i powiedzonek używanych jest także obecnie. W cyklu VarSavskie Dekady i serii POZNAJEMY WARSZAWĘ POPRZEZ PORZEKADŁA oraz GWARĘ śledzimy gwarę wojenną, okupacyjną i powstańczą na podstawie książki Bronisława Wieczorkiewicza Gwara warszawska dawniej i dziś.
GWARA WARSZAWSKA OKRESU OKUPACJI I POWSTANIA
Niemcy hitlerowskie zajmując zwyciężone kraje narzucały im własny system organizacji państwowej i administracyjnej wraz z odpowiadającymi im nazwami. Zwalczały wszystko, co decydowało o odrębności okupowanych krajów, a więc przede wszystkim język, przestrzegając nie tylko używania niemieckich terminów administracyjnych, ale nawet wprowadzając zakaz używania języka narodowego we wszystkich urzędach i instytucjach. Język okupanta był z góry narzucony i musiał wywierać wpływ na język kraju podbitego. Wyrazy niemieckie przejmowane były w postaci niezmienionej, bądź też ulegały spolszczeniu lub przeinaczeniu. Równocześnie wzmagał się proces tworzenia się wszelkiego rodzaju neologizmów, do czego I przyczyniała się wojna i okupacja: rozwój techniki wojennej, zmiana sposobu życia społeczeństwa skazanego z góry na zagładę, a przede wszystkim rodzący się ruch oporu w warunkach konspiracji. Sytuacja polityczna, w jakiej znalazła się Warszawa podczas okupacji hitlerowskiej, proces przystosowania się do tej sytuacji (nie tylko politycznej, ale kulturalnej i ekonomicznej), terror okupanta, protest przeciwko niemu – wszystko to znalazło wyraz w nowym słownictwie.
Trzeba podkreślić, że ważną rolę w powstawaniu nowych wyrazów odegrał swoisty humor warszawskiej ulicy. Humor ten i dowcip powstający samorzutnie i przygodnie, związany z konkretnymi sytuacjami życiowymi był wyrazem nienawiści do okupanta w jego akcjach dyskryminacyjnych. Na każdy atak wrogiej propagandy, na każdy objaw słabości i klęski Warszawa odpowiadała złośliwością i kpiną. Ujawniało się to nie tylko w napisach na murach i płotach, w dowcipach powtarzanych z ust do ust, ale i w całej prasie podziemnej, zarówno satyrycznej, jak i politycznej. Dowcipy i powiedzonka odznaczały się trafnością i humorem, dzięki czemu miały dużą wartość ekspresywną. Stanowiły one jakieś antidotum wobec narastającej grozy, umacniały poczucie nieugiętości i niezłomności, a równocześnie wyrażały bezmiar pogardy dla okupanta i jego prób załamania ducha podbitego narodu. Wszystko, co dotyczyło Niemców, otrzymywało nazwy kpiące, ośmieszające i wzgardliwe.
Wieczorkiewicz, B., Gwara warszawska dawniej i dziś, Wydanie drugie rozszerzone, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1968, ss. 102-103.
apeleńcy – warszawiacy, którzy zareagowali na niemiecki nakaz opuszczenia Warszawy po Powstaniu
askary – pomocnicze formacje niemieckie składające się z cudzoziemskich faszystów, szaulisi – formacje litewskie, własowcy – formacje litewskie
arbajtkarta – karta pracy
bezukszajany – karty przydziałowe (np. na bieliznę i odzież)
blacharze – żandarmeria wojskowa
bocian – samolot niemiecki
buda – ciężarowy samochód gestapo
ciocia Ania – Anglia
ciocia Frania – Francja
ciocia Polcia – Polska
choinka, żyrandol – sposób oświetlenia podczas bombardowania polegający na zrzucaniu na spadochronach ładunków oświetlajacych
cygaro – bomba lotnicza
czarna giełda lub niemiecki Kercelak – plac przed Dworcem Głównym, między Chmielną, Marszałkowską i Alejami zamieniony na parking dla samochodów Wemachtu. Tu prowadzono handel z wojskowymi szoferami
czarny, pan z trupią główką – esesman noszący czarny mundur i czapkę ze srebrną trupia głową
czerwony plakat lub różowy afisz – plakat z nazwiskami rozstrzelanych w egzekucjach osób drukowany na różowawym papierze
cykać, grzać, łuskać, pluć, posunąć, pluć, wygarnąć – strzelać
czyszczenie – przeczesywanie mieszkań w celu wygarniania mieszkańców do ulicznych egzekucji
dostać zastrzyk – zostać rannym
dulag – obóz przejściowy
dzielnica – getto żydowskie
dźwiękowiec, glina, koks – chleb na kartki, kartkowiec
ebonitówka, niepodległościówka –granat produkcji konspiracyjnej
Ferdynand – niemieckie ciężkie działo samobieżne
filatelistka lub hiena – kobieta zadająca się z Niemcami (zbierały marki)
filipinka – granat produkcji powstańczej
foks – folksdojcz
fryc, germaniec, sezonowiec, pan sezonowy, szkop, tymczasowy, pan tymczasowy, krzyżak, sukinsyn – Niemiec
gestap, gestapiak, gestapowiec – funkcjonariusz gestapo
Gęsiówka – więzienie przy zbiegu ulic Gęsiej i Zamenhofa
gimnastyka – wyczerpujące ćwiczenia fizyczne (np. żabki); w ten sposób znęcano się nad więźniami
Goliat – niemiecki pojazd gąsienicowy z ładunkiem wybuchowym, napędzany elektrycznie, kierowany za pomocą długich przewodów
gołebiarz, lunatyk lub pajęczarz – niemiecki snajper
Gruba Berta – niemieckie ciężkie działo kolejowe
gruzowiec – żydowski powstaniec ukrywający się w gruzach po Powstaniu w gettcie
hajlowanie – pozdrowienie niemieckie przez uniesienie prawej ręki do góry i wypowiedzenie formuły Heil Hitler
Iwan Groźny – ciężkie działo radzieckie
jaskiniowiec – ukrywający się w piwnicach
kacet – obóz koncentracyjny
kajtek lub pistolet – nieletnia młodzież biorąca udział w Powstaniu
kamienie – brylanty
kanada – odwiedzanie się w celach przez więźnów
karbidówka – lampa na karbid
katakumbowiec – kij służący do podpierania się
kenkarta lub auswajs – paszport
kocioł – urządzenie zasadzki w mieszkaniu schwytanego lub podejrzanego członka podziemia w celu złapania kontaktujących się z nim osób
kolaborant, konfident – współpracujący z Niemcami
krowa, szafa – niemiecki miotacz min ciężkiego kalibru
Kubuś – samochód pancerny skonstruowany przez Powstańców
kukułka – celowanie do przeciwnika na podstawie odgłosu strzału lub nawoływań dochodzących ze strony przeciwnika
latająca forteca – amerykański ciężki bombowiec dalekiego zasięgu
lewe – fałszywe dokumenty
łapanka – obława uliczna
macanka – rewidowanie przechodniów na ulicach
malarz, hycler – Hitler
marmolada (później: rąbanka) – kolumny nekrologów zabitych na frontach niemieckich żołnierzy
meblowce, drewniaki, koturny, korkowce – buty na podeszwach z korka lub drewna
miękkie – papierowe dolary, w odróżnieniu od twardych – dolarów w złocie
naftówka – lampa na naftę
nawalanki – obietnice niemiecki, które nie były spełniane
niebotyk – Prudential, warszawski drapacz chmur
nocny Marek – patrole wychodzące nocą w czasie Powstania Warszawskiego w głąb terenu nieprzyjaciela
obórka – wypuszczenie więźniów z cel do ubikacji w celu opróżnienia pojemników z odchodami
opryskiwacz, rozpylacz – broń maszynowa
pantera – czołg niemiecki z ostatnich lat wojny
Pawiak – więzienie śledcze gestapo przy ul. Pawiej
pestka – łączniczka Powstania Warszawskiego przenosząca meldunki, broń itp.
peżetka – kobiety należące do organizacji Pomoc Żołnierzowi
pigułka – kula broni ręcznej
plujzupa – zupa z jęczmienia, najpopularniejsza potrawa Powstania Warszawskiego, nazwa wzięła się od wypluwania plew jęczmiennych
punkt zborny – np. Zieleniak na Ochocie lub kościół św. Wojciecha na Woli; miejsce, w które zapędzano mieszkańców przed wywózką; w rzeczywistości były to miejsca zbrodni i bestialstw
Podogoniec – Goniec Krakowski (odpowiednik Nowego Kuriera Warszawskiego)
polski kawior – kaszanka
polski ryż – pęczak
rąbanka – wieprzowina rąbana „jak leci”, czyli bez oddzielania mięsa lepszego od gorszego. Tak samo nazywano pociągi, którymi jeździli handlarze rąbanki oraz pociągi z rannymi niemieckimi żołnierzami z frontu wschodniego
rama – niemiecki samolot rozpoznawczy
Reduta Matki Boskiej – przy ul. Długiej 29, na tyłach Hotelu Polskiego. Jej nazwa pochodziła od wizerunku Matki Boskiej Jasnogórskiej umieszczonego na elewacji budynku, który ocalał w czasie bombardowań
rura – pistolet
Serbia – oddział kobiecy na Pawiaku
starówkarze – broniący Starówki w Powstaniu Warszawskim
swojaki – ręcznie robione papierosy
szczekaczki, spluwaczki, garnki, kubły, nocniki – głośniki, przez które nadawano ogłoszenia władz, najświeższe wydarzenia polityczne oraz ogłaszano nazwiska rozstrzelanych e egzekucjach
szmalcownik – szantażysta będący na usługach policji, np. wyłapujący Żydów, którzy uciekli z getta
szmatławiec, szmata, gadzinówka, gadzinowiec, kurwar, ścierwoniak (od koloru liter tytułu ścierwo + czerwoniak) – Nowy Kurjer Warszawski
szmugiel lub szyber – nielegalne i niebezpieczne zaopatrzenie miasta w żywność
suka, fujarka, rozpylacz – ręczny karabin maszynowy
śledzenie pudla – wyłapywanie Żydów, którzy uciekli z getta, zajmowali się tym szmalcownicy
ślubne wozy – samochody jadące na front wschodni malowane na biało
świnki – złote pieciorówblówki
tramwaj – długi korytarz w siedzibie gestapo przy Al. Szucha z ustawionymi ławkami jak w tramwaju
tygrys – ciężki czołg niemiecki
urtajle – lista osób wyznaczona do rozstrzelania, która otrzymywały władze więzienne od gestapo
wachmajster – dowódca więzienia
wanna – wóz policyjny
wanna z klarnetem – samochód żandarmerii z syrena alarmową
Wielka Akcja – ostateczna likwidacja getta żydowskiego
wrona, gapa, kogut, ptaszek – niemiecki orzeł używany np. na pieczęciach
wybombowani – Niemcy wysiedleni z terenów zbombardowanych
wynik – osoba, która nie uniknęła więzienia (nawet mimo prób wykupienia)
wywózka, transport, przesyłka – wysyłanie więźniów do obozów lub na rozstrzelanie
wziątka – wykupne z łapanki na szmuglerów
wzgórza – ruiny zniszczonych domów
zasiadka – obława polegająca na zatrzymaniu tramwaju
żobowiec – członek Żydowskiej Organizacji Bojowej
żydowska autostrada zbawienia – podziemne przejścia w getcie żydowskim w celu utrzymania kontaktów z innymi grupami powstańczymi w czasie Powstania w getcie
Czy któreś określenia z ówczesnej gwary przetrwały do dziś?
Wieczorkiewicz, B., Gwara warszawska dawniej i dziś, Wydanie drugie rozszerzone, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1968.
Dodaj komentarz